Driehoektraining

Een onderzoekspublicatie van onderzoeker Peter Elshout en lector Mascha Enthoven

Hoe wordt een kind gevormd op de basisschool? Naar deze en andere vragen doen Peter Elshout en lector Mascha Enthoven van De Pedagogische Opdracht onderzoek. Deze maand verschijnt in het Tijdschrift voor Lerarenopleiders hun onderzoekspublicatie: ‘Vormingsmomenten.’ Ze beschrijven in dit onderzoek op welke momenten persoonsvorming zich in het basisonderwijs voordoet. Ook leggen ze uit waarom het, zeker voor Pabo-studenten, zo belangrijk is om nog meer grip op deze momenten te krijgen.

Het basisschoolonderwijs en persoonsvorming zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Binnen een school gebeurt dagelijks enorm veel op het gebied van karakter of identiteitsvorming van kinderen. “Eigenlijk is dat heel logisch, kinderen zitten uren op school en dat beïnvloedt niet alleen hun reken- en taalvaardigheid, maar ook wie ze als mens zijn,” zegt Peter. 

Hoe belangrijk het onderdeel persoonsvorming is, merk je als je Pabo-studenten vraagt waarom zij leerkracht willen worden. “Veel studenten ervaren het als hun opdracht om op een bepaalde manier invloed te hebben op de vorming van kinderen. Ze willen hen belangrijke ideeën meegeven, zodat het mensen worden die iets te brengen hebben aan de maatschappij,” legt Mascha uit. “Maar zelfs als deze drijfveer bij een leerkracht ontbreekt, dan heeft deze persoon toch invloed op de vorming van kinderen.” Peter knikt instemmend: “Eigenlijk ben je als leerkracht soms meer met vorming bezig dan het daadwerkelijke leren. Niet dat we daarmee willen zeggen dat leren onbelangrijk is, maar vorming en didactiek zijn twee verschillende kanten van onderwijs die voortdurend met elkaar verweven zijn in de praktijk.”

Het lectoraat De Pedagogische Opdracht is al langer bezig met het onderzoeken van vormingsmomenten. Het begon drie jaar geleden toen Mascha en Peter het artikel: Vorming volgens de leerkracht schreven. Gesprekken met leerkrachten, maakten toen duidelijk dat persoonsvorming verweven is met alles wat leerkrachten doen. “Het lectoraat is een voedingsbodem waar verdieping op wetenschappelijke theorie plaatsvindt. Onze volgende vraag was hoe we meer grip kunnen krijgen op dit soort momenten en hoe we studenten kunnen helpen zich hier verder in ontwikkelen. We willen dichtbij de opleiding en het onderwijs staan en studenten instrumentarium meegeven waarmee ze zelf gaan onderzoeken en zichzelf leren verbeteren,” zegt Mascha. 
 

Voorbeelden
Dat vormingsmomenten in alle hoeken en gaten van de dag verstopt kunnen zitten, blijkt bijvoorbeeld tijdens een rekenles. Kinderen leren hierin op hun beurt wachten, de leerkracht troost ze als ze iets moeilijk vinden enzovoorts. Als het gaat om didactiek, is vrij helder hoe je grip op een rekenles kunt krijgen. Op de Pabo leren studenten een les met heldere doelen te ontwerpen, met een instructie en een verwerking en een toetsmoment om te zien of het doel bereikt is. Het artikel ‘Vormingsmomenten’ gaat over het onderzoek naar de momenten van persoonsvorming die zich voordoen tijdens een lesdag en beschrijft de werkwijze die het lectoraat heeft toegepast om deze momenten te ‘vangen’. “Met deze werkwijze willen we grip krijgen op dit veel moeilijker grijpbare onderwerp dan didactiek. Denk bijvoorbeeld aan het uitpraten van een ruzie, dat zou je als leraar altijd doen, maar door zelf met vormingsmomenten bezig te zijn doe je dat bewuster,” aldus Peter.  

Verantwoordingskracht
Bewust omgaan met vormingsmomenten zorgt ook dat leerkrachten hun eigen handelen kunnen onderbouwen. “Als leerkracht wil je in staat zijn om te vertellen wat je doet en waarom je dat doet. Het is belangrijk om te leren hoe je samen met je team je eigen handelen onder de loep kunt nemen. Vanwege die verantwoordingskracht willen we dat studenten vormingsmomenten leren duiden. Het is de kern van hun professionaliteit en iets waar je als leerkracht je hele carrière mee bezig bent. Dat maakt het zo belangrijk om dit onderdeel in de opleiding te verwerken,” legt Mascha uit.

Studenten als partners 
Bijzonder is dat het onderzoek gebeurde in samenwerking met studenten. “Zij waren echt partners en betrokken bij het verzamelen van data,” zegt Mascha enthousiast. “We hebben samen onderzocht wat persoonsvorming is en op welke momenten studenten hier tijdens hun stage mee bezig zijn.”  De studenten legden een blad op hun bureau waarop momenten genoteerd werden die volgens hen met vorming te maken hadden. De volgende stap was iedere dag één van deze momenten uitwerken. “Zo konden wij zien wat er gebeurde en wat er door het hoofd van de student heen ging, dat werd onze onderzoeksinput,” vult Peter aan. Studenten leerden op deze manier zelf reflecteren, onderzoeken en hierover in gesprek gaan met medestudenten, wat helpt bij het ontwikkelen van een onderzoekende houding. “Zo hebben we het beste van twee werelden bij elkaar gebracht.” Uit dit onderzoek is ook het boek: De Pedagogische Opdracht: Het basisonderwijs in spiegels en vensters voortgekomen.

De inzichten diestudenten opdeden verschillen per persoon. “Dat vind ik het mooie aan dit onderzoek, die ruwe ervaring van die student in de klas. Verschillen ontstaan doordat studenten op verschillende plekken stage lopen en hun karakters zijn natuurlijk ook anders. De één is snel boos, de ander doet alles af met een grapje, je moet als leerkracht ook een eigen stijl ontwikkelen om met deze momenten om te gaan,” legt Peter uit. “Wat we veel terug horen is dat studenten door dit onderzoek met een andere blik naar hun klas en die momenten kijken. Ze durven los te komen van het dagelijkse programma en herkennen en benutten zo’n moment omdat ze dit nu kunnen verantwoorden. Je ziet een student tijdens de aardrijkskundeles de boeken bijvoorbeeld aan de kant te leggen als er een mooi gesprek over het klimaat ontstaat,” zegt Peter.  

Grip ontwikkelen 
Het keuzeonderwijs en het onderzoek hebben elkaar versterkt. Voltijd-pabostudenten kunnen uit het keuzeonderwijs voor de minor ‘Meesterlijk met mensen’ kiezen en de verkorte deeltijd studenten leren dit soort momenten herkennen en benutten tijdens de profilering. “Nu de Pabo een nieuw onderwijsprogramma krijgt, zien we dat persoonsvorming nog duidelijker wordt neergezet, persoonsvorming is een beroepstaak en wordt benoemd. Zo werken we eraan dat studenten echt in hun professionaliteit meekrijgen dat ze persoonsvormend bezig zijn en daar kritisch op zijn,” zegt Mascha.  

Toekomst 
Peter is dit jaar begonnen aan een promotietraject in een samenwerking tussen het lectoraat DPO en  de Universiteit voor Humanistiek. Hoogleraar Doret de Ruyter en lector Mascha Enthoven treden hierbij op als promotor en co-promotor. Je kunt vanuit verschillende invalshoeken naar persoonsvorming kijken, zoals levensbeschouwing, mindfullness en veerkracht. Peter en Mascha gaan voor een deel dezelfde onderzoeksinstrumenten gebruiken, maar nu met ervaren leerkrachten. “Zo’n ervaren docent heeft misschien veel meer ruimte in zijn hoofd omdat zaken zoals orde houden automatisch gaan,” vertelt Peter. “Zo kunnen we nog duidelijker maken waar je als leerkracht op kunt letten in de klas. Op welke momenten zie je persoonsvorming terug en hoe bepaal je dan wat goed handelen is?” Een mooi onderzoek voor bestaande en aankomende leerkrachten.

Wil je meer weten? Lees dan het onderzoeksartikel: Vormingsmomenten, Een onderzoek naar de momenten waarop persoonsvorming zich voordoet in het onderwijs

Even voorstellen
Mascha Enthoven is lector van De Pedagogische Opdracht. Haar lectoraat richt zich op het versterken van de professionaliteit en verantwoordingskracht van leraren en schoolteams.

Peter Elshout is docent onderzoeker voor het lectoraat de De Pedagogische Opdracht en docent levensbeschouwing bij de Pabo in Dordrecht.